Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 38, Number 11, 1 November 2021 — Kekahi mau mea lāli'i o Ka Makahiki [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Kekahi mau mea lāli'i o Ka Makahiki

V KA NA'AUAO O NA KUPUNA S ^ THE WISDOM OFTHE KŪPUNA '

Na Kalani Akana, Ph.D. £ ^ ^ f ka'u ia e huli alo ē i ka • ■ ■ ulu. 'Ae, ua ao ē," 'o ia ka ■ m olelo a Kauanoe Kimura i ho'opuka ai ma kāna mele ho'oulu lāhui 'o "Ua ao Hawai'i." Pololei nō kāna olelo. Ua ulu nō ho'i ka olelo a me ka mo'omeheu Hawai'i a 'o ka ho'ina 0 ka ho'olaule'a Makahiki i loko o nā kula a 1 ke kaiāulu kekahi lā'ana o ia 'oulu. E nānā ho'i kākou, e ka mea heluhelu hanohano i kēia kolamu ha'aha'a, i kekahi mau lāli'i o lalo e hiki ai iā kākou Kānaka ke ho'okā'oi i nā loina o ka wā o Ka Makahiki.

Kahūki'i no Webber. 'A'ole i kū 'o Lonomokuo mo ke kohuo pō'oni. - Ki'i: Courtesy pu Ul 1 1. I. WUI IUJJf

'O nā mea lāli'i mua 'o ia nā kapu o ka Makahiki. Ua mālama 'ia kēia mau mea lāli'i e Kelou Kamakau (Kamakau Nui). Wahi a Kale Langlas, ua hānau 'ia 'o Kelou Kamakau ma kahi o ka makahiki 1773 ma Kona, no laila he kamaiki 'o ia i ka wā a Kapena Kuke i pae ai ma Kona ma ka wā o Ka Makahiki a ua 'ike maka 'o Kamakau Nui i nā hanana a me nā loina o ka Makahiki o kēlā wā. Ua kākau 'oia i kēia: A ua hoohiki ae la ke akua i kona kanawai a kapu kanaka aole e pepehi, e kapu ke kaua, aole e hakaka, e kapu ka moana, aohe waa holo, e kapu ke kua aole e kuku, e kapu ka pahu, aole e pai, e kapu ka pu, aole e puhi, e kapu ka aina, aole e hemo, e kapu ka lani,

ia Lono ke hekili kapu ia Lono, e kapu ka honua ia Lono, ke ala [ola] i kapu ia Lono, e kapu ka mauna ia Lono, ke kuahiwi kapu ia Lono, e kapu ka moana ia Lono, ke kaikoo kapu ia Lono, e kapu ka ohona [ohana] ia Lono, ka waa holo kapu ia Lono, a pela ke akua i lahui mai ai i kona kanawai. A malama ae la na 'lii a me na kahuna a me na kanaka a pau i kona kanawai. (A. Hōnaka, 1919. M.VI, 'ao'ao 41) 'Oiai pau nā kapu kahiko, malia paha, hiki iā kākou ke mālama i nā mea ke hiki e like me ka ho'okani 'ole 'ana i ka pū a me ka pahu. Aia kekahi mau kumu hula e like me a'u nei ke hō'alo nei i ka mālama 'ana i ka uniki hula ma ka wā o Ka Makahiki. 'O ke kapu ma luna o ka ho'okani pahu paha kekahi mana'o no ka hō'alo 'ana, no ka mea, he koina nui ka hula pahu ma ka uniki. Aia kekahi mau mea lāli'i hoihoi na John Papa 1% kekahi ku auhau 'ē a'e i 'ike maka i nā loina Makahiki i ka wā o Kamehameha I me Kamehameha II. Wahi āna, i ka hiki 'ana 0 ke akua loa 'o Lonomakua i ka hale o ke ali'i maupi'o, ua poni a hānai 'ia 'o ia. A laila ua ha'awi 'ia i malo hou e ke ali'i wahine a laila ua hume ka malo ma ia ki'i huaka'i hele. Pehea? 'A'ole ia hā'ule? Penei nō. Ua hume ka malo ma nā pona ma ka lā'au ki'i o ke akua. 'O ia pona he 'anapu'u e like me ka pona o ka 'ohe a i 'ole ka 'awa. Hau'oli paha 'o Lono inā hiki iā ia ke hele ka'apuni i ka moku me ka malo, 'a'ole e hele kohana. 'O kekahi mea lāli'i e a'e he mea e pili ana 1 ke Akua Pā'ani. Ua kū ia akua ma ke kahua no ka hana mokomoko a me nā pā'ani e a'e a ua oi hele ke Akua Loa ma kona huaka'i. 'A'ole kū ke Akua Loa 'o Lonomakua ma ke kahua e like me ka no'ono'o o kēia wā. Wahi ā Kelou Kamakau, ua kapa 'ia kēia akua 'o Makawahine. Eia kekahi mea hoihoi e a'e e pili ana i ke Akua Pā'ani. Wahi ā Kepelino, aia he Akua Pā'ani no ke kahua wahine. No laila, ua mokomoko a pēlā aku nā wāhine i ka manawa like a nā kāne e pā'ani ana ma ka Makahiki. Aia nō ka po'okela i ka ho'ohāliu 'ana i nā lāli'i. ■ Kalani Akana, Ph.D., is the culture specialist at OHA. He is a kumu ofhula, oli and olelo Hawai'i. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing. To read this article in English, go to kawaiola. news.