Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 2, 1 February 2022 — Ke Kūkulu 'Ana ma One'ula, me ka Loa'a 'ana mai o kekahi Ali'iwahine i 'Ike Mua 'Ole 'ia [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Ke Kūkulu 'Ana ma One'ula, me ka Loa'a 'ana mai o kekahi Ali'iwahine i 'Ike Mua 'Ole 'ia

Na Kai Markell, OHA Po'o Kia'i Kanawai He 21 makahiki i hala, i ka wā a kekahi Kanaka 'Ōiwi e 'eli ana i kekahi lua ma ke one ma ke kahakai 'o One'ula e ho'omākaukau ai i kāna mea 'ai, ua loa'a mai ka iwi kanaka iā ia. Ho'omaopopo koke akula 'o ia i nā māka'i. A e like me ia i kauoha 'ia ma ke kānāwai, ua ho'omaopopo pū 'ia ka State Historic Preservation Division (SHPD). Ua kanu 'ia ka iwi kupuna ma ke 'ano moe lō'ihi me nā 'ano olopī lei he nui e like me ka pālolo, ka pūpū, ka palaoa, ke aniani, a me ka lāmeka. Ua ho'oholo 'ia he wahine kēia, ua lei kona 'āī i 'elua niho palaoa ma ke 'ano he lei opu'u, ua pa'a kona mau pūlima i ke kūpue'e palaoa, a e 'apo ana kona mau lima he 'elua lei niho palaoa nui. Ua ahuwale nō ke kūlana ki'eki'e o kēia ali'i wahine, a 'oiai ua kau 'ia ho'i nā olopī kālepa me kona moepū, ua hiki ke mahu'i 'ia ua kanu 'ia 'o ia ma hope o ka makahiki 1778. I ka hala 'ana o nā makahiki, ua pōhihihi maila ka 'ike e pili ana i kēia ali'i wahine i ke kali 'ana i kekahi 'ano hō'ike a hō'oia. A ua lilo nō kona loa'a 'ana mai i mea e ho'ohuli ai i ke 'ano i maopopo ai ka mo'olelo Hawai'i no nā makahiki he 200. 'O kēia ko'u hō'ike ponoī, a he māhele wale nō ia o ka mo'olelo. Ka Mo'olelo o One'ula Aia ke kahakai 'o One'ula ma 'Ewa, O'ahu, a he wahi ia i akoakoa pinepine ai ke kaiāulu. A 'o ka mana'o o ka inoa 'o One'ula, 'o ia ho'i ke "one koko" a i 'ole "ke one ali'i." He maika'i ke kai o laila no ka limu. A ua olelo 'ia, ho'olaupa'i 'ia akula ka limu o laila a lawe 'ia nā 'ano'ano limu ma nā 'au moana e ulu ai mai Waikīkī i ka hikina a i Nānākuli i ke komohana. Kapa 'ia kēia wahi e ka po'e hānai limu ma ka inoa 'o "Hale o Limu." Ma One'ula, kahe ka wai a Kāne ma luna a ma lalo o ka honua, ma o nā lua puna a me nā ana pa'akea a puni ka moku 'o Ewa, a hiki i ka hui kūwili 'ana me nā kai o Kanaloa. Wahi a kekahi mau mo'olelo, 'o kēia mau ana nō kahi i noho ai ka po'e olohe. 'O ke awāwa 'o Kalo'i nona ke kahawai e kahe ana a puka ma One'ula, ho'omaka ia ma uka ma kahi o Mauna Kapu i ka lālani mauna 'o Wai'anae ma Pālehua i kahi i kapa 'ia 'o Waiwānana. 'O kēia nō kahi i ho'omaka ai ke ola, i kēia wai mana a hō'ola o kapakai, kahi ho'i e māhuahua ai nā pua i'a, ka 'āko'ako'a, ka limu a me nā mea ola ko'iko'i e a'e a Papa. Ke Kūkulu 'ana ma One'ula I nā makahiki 1970, ua ho'omaka kekahi hui Kepani i ko lākou ho'olālā 'ana i ke kūkulu 'ia o nā hale ku ono'ono, nā hōkele, nā hale ho'olimalima, kekahi kahua kolepa, a me kekahi awa kū moku ma nā 1,100 'eka o ke kapakai o One'ula. E like me ka ma'amau, ua hana 'ia kekahi ana hulikoehana no kēlā wahi. A ua hō'ike 'ia nā kula pa'akea o 'Ewa, i uluahewa me nā kumu kiawe a me nā kumu koa haole, me he mea lā he moku 'ōlohelohe waiwai 'ole i noho 'ole 'ia e ka po'e Hawai'i kahiko. Akā, ua loli nā kula 'o 'Ewa i ke au o ka manawa. I ka wā ma mua, ua uluāhewa ka wiliwili a me ka ohi'a lehua li'ili'i. Wahi a nā mo'olelo, ua kipa 'ia kekahi pūnāwai i kapa 'ia 'o Hoakalei e Hi'iakaikapoliopele i kona huaka'i hele. Ma muli 0 kona kū ka'awale 'ana, 'o Kaupe'a kekahi inoa kahiko hou aku no kēia wahi, he inoa ho'i e kuhi ana i kona kapu e like me ka pūlo'ulo'u e hō'ike ana i ka pāpā 'ia o kekahi mea kapu. Ua 'ike 'ia ho'i he ao kuewa nō ho'i kēia wahi, kahi ho'i o nā 'uhane e 'auana aku ai. Ma ke ana hulikoehana a ka hui kūkulu, ua

kuhi 'ia he 56 mau kahua hulikoehana ma kēia wahi, eia na'e, ua ho'oholo 'ia aia he 'eono wale nō kahua hulikoehana waiwai e pono ai ka mālama 'ana. A ua pau ho'i kekahi o kēia mau kahua hulikoehana 'eono i ka luku 'ia i ka wā o ke kūkulu 'ana. I ka makamua o nā makahiki 1990, noke akula ka mea kūkulu e ki'i i kekahi Palapala 'Ae no ke Kūkulu 'ana ma ka 'Āina Conservation District Use Permit (CDUP) mai ka 'Oihana Kumuwaiwai 'Āina (BLNR) i mea e hehi ai a e ho'ohana ho'i i ka aina o ka moku'āina, 'o ia pū me nā aina ma lalo o ke kai, no ke kūkulu 'ana i kekahi puka kanela no awa kū moku ma ke kahakai a me ka apapapa. I loko nō o ke ku ē 'ana 0 nā Kānaka Hawai'i Ōiwi a me nā hui mālama kaiapuni, ua 'āpono 'ia ka palapala 'ae e BLNR i ka makahiki 1993. I ka makahiki 1994, ho'opi'i akula ke Ke'ena Kuleana Hawai'i (OHA) a me nā kāko'o e a'e i kekahi hihia i ku ē nui 'ia. No kekahi mau pule, ua hō'ike 'ia ka 'ike kāko'o a me ka olelo a nā hō'ike, akā hō'oia akula 'o BLNR i kā lākou

ln October 2012, cultural practitioners built on ahu over the buriol site of Koomileiko'ohumonu. Severol months loter they returned to find the ohu moliciously ond deliberotely destroyed. - Photos: Kai Markell 'āpono 'ana i ka CDUP me ka olelo 'ana "'a'ohe kaiāulu lawai'a, ilina a i 'ole wahi haipule o ia wahi i koho 'ia no ke kūkulu 'ana i ke kanela." Ho'opi'i akula 'o OHA i ka ho'oholo a BLNR me ka 'Aha Ho'okolokolo Ka'apuni Mua, a kāko'o ka Luna Ho'okolokolo Hanohano '0 Wendell Huddy i ka ko BLNR 'ao'ao. Ho'opi'i hou akula 'o OHA i ka ho'oholo a Huddy me ka 'Aha Ho'okolokolo Ki'eki'e o ka Moku aina 'o Hawai'i. Nā Hihia a me nā Pilikia 'E a'e E kahe ana ka wai wānana o Pālehua a hiki i ke kai i ka wā i ulu a'e ai ka hihia, a ho'omaka akula ka wāwahi 'ia mai o One'ula i ka wā e ho'okolokolo 'ia ana kēia pilikia ma ka 'Aha Ho'okolokolo Ki'eki'e. I ka mahina o Pepeluali 1998, iho akula nā kānaka oiwi mai kahi kapa a kahi kapa o ka pae aina i One'ula. A hana 'ia nā wikilia a me nā ku ē a ua ho'ouna 'ia ke kahea e ho'oko'iko'i i ka wāwahi 'ia 'ana o ia wahi. Ua lōkahi ka mana'o o po'e ku ē e ku ē i ka loa'a o ke ana hulikoehana (ke ana 'ia a me ka waiwai o nā kahua hulikoehana) a me ka wāwahi 'ia o ia mau wahi. Ua waiho aku ka 'Ahahui o nā Hale Pule 'Euanelio Hawai'i e kū ana no 18 mau hale pule Hawai'i, a me ka Hawai'i Eeumenieal Coalition i kekahi palapala ho'opi'i e hō'ike ana i ka waiwai o One'ula a me ke kumu ho'i i waiwai SEE KE KŪKULU 'ANA MA ONE'ULA ON PAGE 20

[?]

KE KŪKULU 'ANA MAONE'ULA

Continued from page 19 ai nā kahua hulikoehana o loko no kona mo'olelo me kona haipule. Ma Malaki, i waena o ka wā o ke kū e 'ana, ua ho'opuka ka 'Aha Ho'okolokolo Ki'eki'e i kā lākou mana'o ho'oholo mao kekahi "Memorandum Opinion," e hō'ike 'ana i ko CDUP 'a'e 'ana i ke kuleana o ka moku'āina e mālama i nā kuleana ku'una a me nā kuleana kuluma o ka po'e Hawai'i 'Ōiwi "ma ke 'ano e hiki ai." Ho'iho'i akula lākou i ka hihia kānāwai iā BLNR a koi akula ho'i i ka papa luna e pane i kēia mau nīnau: 1. Hana 'ia nā kuleana ku'una a kuluma ma kēia wahi e ho'opi'i 'ia nei? 2. Inā loa'a nō kēia mau kuleana, pehea ka nui o kona ke'ake'a 'ia e ka hana e noi 'ia nei? 3. Inā loa'a nō kēia mau kuleana, he aha ka hana e pono ai iā BLNR ke hana e mālama i kēia mau kuleana? Ua ho'okumu kēia mau nīnau i ka makamua o ke ana pae-kolu i ho'ohana 'ia ma ka hihia kānawai kuleana Hawai'i, Ka Pa'akai o ka Āina v. Land Use Commission, State ofHawai'i. E ho'okō 'ia nā koina, ua ho'okolokolo 'o BLNR i kekahi hihia e a'e i ku ē 'ia, a eia hou, ua ho'oholo lākou 'a'ohe wahi waiwai o laila, a hā'awi akula lākou i ka

CDUP i ka hui kūkulu - a 'o ka hopena, 'o ia nō ka luku 'ia o nā wahi ko'iko'i he nui i hiki 'ole ke loa'a hou mai. 'Ane'ane ho'okahi makahiki ma hope, ma 'Ianuali 2001, ua loa'a mai nā iwi o kekahi ali'i wahine kūlana ki'eki'e ma waena konu o kahi i ho'ola'a 'ia no ka puka o ke awa kū moku. Ka Ho'oia 'ana i ke Ali'i Wahine 'O ka hana e hō'oia ai i ke ali'i wahine i kanu 'ia ma One'ula, ua holo a 'ane piha ho'okahi kekeke. Ma 'Apelila 2010, ma hope o ka nānā 'ana i ka 'ike i palapala 'ia a me ke kilo 'ana i nā hō'ike 'uhane a me nā hō'ailona, ua hō'oia ka O'ahu Island Burial Council (OIBC), 'o Kaomileika'ahumanu nō ia. He ali'i wahine 'o Kaomilei na Kalanikūpule, a 'o ka inoa i kapa 'ia ai 'o ia i kona wā ola, 'o ia nō 'o Namahanakapukaleimakali'i. He kaikaina 'o ia no Ka'ahumanu ma ka 'ao'ao makua kāne, 'o Ke'eaumokupapa'iahiahi ko lāua makua kāne. Ua 'alo 'o ia i ka inaina o Ka'ahumanu i ka wā i hāpai 'o ia nei me kāna mau māhana, 'a'ole na Kalanikūpule, akā na Kamehameha I. Ua hala 'o ia i ke kahe nui 'ana o ke koko i kona wā i hānau ai iā lāua ma Kūkaniloko, a kanu 'ia ihola 'o ia ma ke one o One'ula ma nā ana ma SEE KE KŪKULU 'ANA MA ONE'ULA ON PAGE 21

During a site visit on April 7, 2010, cultu ral practitioners review a cultu ral site overlay on an archaelogieal survey map that would be presented the following week to the O'ahu lsland Burial Council whieh later voted unanimously to recognize the burial site of Kaomileika'ahumanu and of other ali'i believed to have been buried in the area. Many of the cultural sites identified during the developer's archaeological survey were deemed "insignificant" and destroyed during the development of the 1,100 acre One'ula coastline. - Photos: Kai Mahll

<NĀ MEAKANU 'ĀPA'AKUMA O HAWAI'I NEI ENDEMIC PLANTS OF HAWAI'I

KE KŪKULU 'ANA MA ONE'ULA

Continued from page 20 lalo o ka honua i kapa 'ia 'o Waipouli. No ka wela o kona inaina, huki akula 'o Ka'ahumanu i ka mo'oku auhau o Namahanakapukaleimakali'i mai nā oli, a i ka hala 'ana o kona kaikaina, kapa akula 'o ia i kona kaikaina ma ka inoa 'o Kaomileika'ahumanu. I kekahi pō mālie a pō'ele o 2014, ma kekahi huaka'i kaumaha i alaka'i 'ia e nā kāhili a me nā mea oli, ua hāpai 'ia 'o Kaomileika'ahumanu e nā mamo āna i hō'ia 'ia, a me kona 'ohana, a kanu hou 'ia akula 'o ia ma kekahi wahi e a'e ma One'ula. A pau akula ka wā o kona ho'opoina 'ia. He Hō'ike i Huli Kua 'ia e Holomua ai ke Kūkulu 'ana Ma muli o nā mea i loa'a iā lākou, ua paipai nui 'o OIBC i ko SHPD hō'oia a mālama 'ana iā One'ula, 'oiai ua hō'ike 'ia, 'a'ole 'o Kaomileika'ahumanu wale nō kai kanu 'ia ma nā ana ma One'ula, akā ua kanu 'ia ho'i kekahi mau ali'i a me kekahi mau makaainana ma laila. Eia na'e, 'a'ole i ho'olohe 'o SHPD i na mana o o OIBC. A laila, ma 'Okakopa 2018, ua hō'oni 'ia kekahi mau ilina hou aku e nā hana kūkulu ma kahi o 30 iwilei ma uka o kahi i loa'a ai 'o Kaomileiika'ahumanu. Ua loa'a mai lākou ma kahi kokoke i ka puka o ke awa kū moku, kahi ho'i i ho'oholo lua 'ia 'a'ohe ilina a wahi ko'iko'i o laila. A 'o kēia mau iwi, i uhi koke 'ia me ka nānā maika'i 'ole 'ia, ua kanu pū 'ia lākou me nā 'ano pupu i like me nā pupu i loa'a mai me Kaomileika'ahumanu, a no laila, ua hiki ke kuhi 'ia 'o kona mau moepu'u paha lākou. E like me ka ho'opa'i o ka holoi 'ana i ke ola a me ka mo'oku auhau 0 Namahanakapukaleimakali'i, 'o ia mau nō ka holoi 'ia o ka mo'olelo a me nā kumuwaiwai ko'iko'i o One'ula 1 ka mau 'ana o ke kūkulu 'ia o kēlā wahi. 'O One'ula, 'o ke One Ali'i, ke One Koko, 'o ka wai wānana nō. He 'onipa'a ka 'oia'i'o. ■