Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 40, Number 2, 1 February 2023 — Kahi e Pili ai ka Mo'olelo Hawai'i a Pā'ele The Intersection of Hawaiian and Black Histories [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Kahi e Pili ai ka Mo'olelo Hawai'i a Pā'ele The Intersection of Hawaiian and Black Histories

Na Adam Keawe Manalo-Camp

Pepeluali, 'o ia ka Mahina 'Ōlelo Hawai'i ma Hawai'i nei, a 'o ia nō Ē ■ ho'i ka mahina i ho'ohanohano 'ia ai ka Mō'aukala o ka po'e Pā'ele ■ m ma 'Amelika Hui Pū 'ia. Ua pili nā mea 'elua, 'oiai ua nui ka hana pā'ewa'ewa, ka nele, ka 'eha, a me ka 'apakau a nā Kānaka Maoli a me ka po'e Pā'ele i alo ai ma lalo o nā kānāwai a me nā kulekele o 'Amelika Hui Pū 'ia. 'Oi aku na'e ka waiwai o ka mo'olelo o ko nā Kānaka Maoli a Pā'ele holu 'ana, kū e 'ana, a lanakila 'ana. 'A'ole 'ike na'e ka hapa nui o ka lehulehu, ua kōkua ka po'e Pā'ele i ka hō'omo'omo 'ana iā Hawai'i no nā makahiki he 200 a 'oi. Ua hiki mai kekahi kelamoku Pā'ele, i kapa 'ia 'o Keaka'ele'ele e nā Kānaka Maoli, i ka makahiki 1796. Ua lilo 'o ia i kākāolelo ali'i, a kūkulu akula ho'i 'o ia i hale ali'i winihapa (ho'ohana 'ia auane'i ia hale ali'i nei ma ke 'ano he hale ho'āhu) no Kamehameha I ma Lāhaina. Ua pa'a ia hale ali'i winihapa nei ma 1802, a ua ho'olauna ia i ke kuhikuhipu'uone haole i nā mokupuni. Ma kahi o ia manawa like, ua kōkua 'o Anthony Allen, 'ike 'ia ma ka inoa 'o Alani e ka po'e Hawai'i, i ka ho'okumu 'ana i ka hōkele 'ano haole mua loa ma Waikīkī, a me kekahi haukapila. I nā makahiki 1830, ua kōkua ho'i 'o ia i ka ho'okumu 'ana i ka hui Pā'ele mua loa, 'o ia ho'i ka 'Ahahui Kōkua Pā'ele. 'O "William ka Puhi Palaoa" kekahi kanaka ko'iko'i e a'e, a ua lilo 'o ia i puhi palaoa kūhelu no Kamehameha I, a ua ho'okumu ho'i 'o ia i ka hale 'aina a hale puhi palaoa mua loa ma Hawai'i, 'o ia nō ho'i paha ka Puhi Palaoa mua maoli. Ua hiki mai 'o Betsy Stockton i Lāhaina ma 1823 ma ke 'ano he mikionali. Ua kōkua 'o ia i SEE MO'OLELO HAWAI'I A PĀ'ELE ON PAGE 17

MO'OLELO HAWAI'I A PĀ'ELE Continued from page 16 ka ho'okumu 'ana i ke kula mua loa no ka po'e maka ainana. A 'o nā pāna mua loa o ka Pāna Hawai'i Ali'i, 'o ia nō 'elua ho'okani pila Pā'ele, 'o Oliver ('a'ohe inoa hope) ma 1836, lāua 'o George Washington Hyatt ma 1845. Ma hope, ua nui nā kelamoku Pā'ele i hele mai i Hawai'i nei e pākele aku ai i ka ho'okauā 'ia mai ma 'Amelika, a lilo a'ela lākou i mau kanaka 'oihana lālāwai a ua kōkua lākou i ke Aupuni Hawai'i. He 30% ka po'e Pā'ele o nā hui o koholā, a i ko lākou hiki 'ana mai i Hawai'i, ua nui ka po'e Pā'ele i mahalo i ka pilina a me ka 'olu o ka nohona ma Hawai'i, a ua noho lākou ma 'ane'i e komo i ka lāhui. Mai nā makahiki 1890 mai, ua like ka 'ā'ume'ume o nā Kānaka Maoli a me ka Po'e Pā'ele me ka ho'olu'ulu'u mai o nā luna 'oihana mahi'ai. He loio pono kaulike 'o Thomas McCants Stewart i hai 'ia mai e hui Kāla'aina e kōkua i ka ho'omalu 'ana i ka makemake 0 ka po'e Hawai'i ma ka haku 'ana i ka Organic Act. Ua ko'iko'i ho'i 'o ia i ka haku 'ana 1 ka palapala ho'okohu hui o ke Kalana o O'ahu a i ka ho'omalu 'ana i nā pono kuleana aina.

Ma 1901, ua ho'omaka ko nā limahana mahikō Pā'ele hiki 'ana mai i Hawai'i. Ma hope o kekahi makahiki o ka hana 'ino 'ia mai, ua hui pū kēia mau limahana a ua ho'olaha aku lākou i ko lākou hana 'ino 'ia mai i mua o ka lahui. Ma 1903, ua ne'e mai 'o Aliee Ball a me kona 'ohana i Hawai'i mai Seattle. Ua piha iā ia he 9 wale nō makahiki i ia manawa. Lilo a'ela 'o ia i wahine akeakamai, a i ka piha 'ana iā ia he 23 makahiki, ua haku 'o ia i kekahi lapa'au no ka ma'i lepela i hō'emi nui ai i ka 'eha o nā kānaka e noho ana ma Kalaupapa. I ia manawa like, ua kōkua 'o Nolle Smill i ka ho'opau 'ana i nā 'auhau pāloka e hiki ai i nā kānaka Maoli a me nā limahana 'oihana mahi'ai he nui e komo i ke koho pāloka. Ma kona kūlana ma ka 'aha'ōlelo, ua paipai nui aku 'o Smith i ka ho'ohana 'ia mai o ka olelo Hawai'i ma nā makahiki 1930. Ua kōkua 'o George Marion Johnson i ka ho'okumu 'ana i ko Richardson Kula Kānāwai a ua kōkua nō ho'i 'o Kauka Donnis Thompson i ka polokolamu ha'uki 'o UH Rainbow Wahine. Ua koho 'ia 'o Helene Hale, 'o ia ka meia wahine mua loa o Hawai'i (ma ke kalana o Hawai'i) a ua kōkua 'o ia i ka loa'a 'ana mai o ke kāko'o no ka Ho'olaule'a Mele Manaka. Mai kahi kākāolelo ali'i i ke akeakamai a i ke kia'i Mauna Kea, ke ho'omau nei ka po'e Pā'ele a me nā Kānaka Maoli me ka mo'oku auhau Pā'ele i ko lākou welo o ka lōkahi a me ke kālai 'ana i ke ala o ka holomua. ■

Carlottū Stewort Loi (for right) wos the first Block principol in Howoi'i. She groduoted from O'ohu College (now colled Punohou) ond wos the doughter of Thomos McConts Stewort, the lowyer who helped mony Howoiions regoin their kuleono londs. She is pictured here with students ot Honomō'ulu School on Kouo'i in 1933. - Photo: Moorland-Spingarm Research Center, Howard University

A 9 . Alice Augusta Ball

K •• • > i 1 v wn ;i yv. « "Sri? -. .' •> •• » • » f «• .""wV HK. . t 1 Nolle Smith

George Marion Johnson

J** ; ^ Donnis Thompson