Hawaii Holomua, Volume I, Number 6, 10 April 1912 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe

[Kakauia e KA OHU HAAHEO i na Kuahiwi.]

"Aohe kau he olelo e Moanalihaikawaokele i hoopuka mai la; aka, he manao lili a hookuakeeo maoli no nou i ka wahine u'i o kuu haku pokii kaikuahine, a ua noho ka manao kuko iloko ou e lilo i wahine nau; a nolaila, ua huwa iho la oe i ko maua niau pi'o ana o mua me ka muli. Aole anei ou ike, he hoihoi ana ia o maua i ko maua kapu ia maua iho. Aole paha e like me kau lalau o kona auwae polena i koaea mai nei. Heaha la hoi, pakeu pali nohoi kou uhalula i ko ka hanai a Kuwahailo; alaila, lilo nohoi ia oe ka polo-hinano o Waipio. Aka, e hai mua aku no nae au ia oe e Moanalihaikawaokele, i kena la e hoi uhane ana oe no Kealohilani, a o ka mea aloha paha auanei o ka poe aku la o kauhale, ua kuhi mai la paha he hele pono kau o ka mahaoi ana mai nei, eia ka o ka hele naaupo kau a hookikii i huli mai la, a i ike nui i ko uhane i ka po'ipo'i pulelehua mai i ka lihilihi o ka maka o ke akua. E hoike aku au ia oe, he la waikaua keia no ka hanai a Kuwahailo. A i nei la ikeia ko ikaika ame ko ikaika ole." Ma keia wahi e ka makamaka heluhelu, e ae mai oe i kou mea kakau moolelo e kahamaha iki ae i ke au o ka kaua moolelo; oia hoi, ma ka wa a Moanalihaikawaokele ame Kuaikauakama e kiola olelo nei mawaena o laua iho, aia hoi o Hinaaiulunui ke ike ala i nei wahi puaa hiwa e moe ana mawaho ponoi iho o ka puka o kona hale e noho ana; a hoomanao iho la oia, o kahi puaa hiwa paha keia a Mooinanea i hoike mai ai iaia, me kona mau makua ame ke kahuna, o ko lakou wahi kiai ana ia. A pela io no nae. Oiai o nei wahi puaa hiwa e moe nei ma ka puka o ka hale o Hina, e like me ka mea i hoike ia ae la, aole ia he wahi puaa e ae; aka, o kahi puaa hiwa no ia a Aniani i au'a ia ai e Kuaikauakama e noho iluna o ka piko o Mauna Kea. A oia ka kaua e ka makamaka heluhelu e ike ae nei, eia na pu-kolu wai-kaua ke nonoho nei imua ou, oia hoi, o Mooinanea ke pani ana i ka

onohi o ka la; o kahi puaa hiwa hoi i ka uka waokele o ke awawa o ka wailele o Hiilawe; a o Kuaikauakama nohoi ma ka lihikai o Waipio. Nolaila, e hoi hou ae kaua e ka hoaloha i kahi a Kuaikauakama ame Moanalihaikawaokele e hoopaapaa mai la. I ka pau ana o ka Kuaikauakama mau olelo, ua pane mai la o Moanalihaikawaokele: "He kino lau ko'u he akua, i lohe oe e nei wahi keiki hoonana. No'u o luna, a no'u o lalo, a no'u nohoi na kupuna mai ka uka a ke kai. A nolaila, me nei imi ke ola, hoopaakiki mai-no la make aohe e ola e Kuaikauakama." Pau no nei mau olelo a Moanalihaikawaokele o kona hookuu iho la no ia i kana laau palau ilalo, a apo ae la kona lima akau ame kona lima hema i kana mau laau ihe. A ia wa oia i pane aku ai ia Kuaikauakama: "E auhea oe e Ku, e kakiwi aku ana ka maka o a'u mau ihe punahele i ko i'o i nei wa. A i keia la nohoi oe make. A na kuu kino moo auanei e kii aku ia Hina ka polo-hinano i ka uka o Waipio a kaili mai a lilo a noho pu ae me a'u i Kealohilani, a o kou hoka a hoaa no ia e kahi keiki hanai maka lepo a Kuwahailo. Pehea aku la ia mau olelo?" "O—ia, pahu ia mai o au mau maka ihe i kuu piko e Moanalihaikawaokele, malia o au mau laau ihe io hoi ke oolea, au e ike pono iho ai oe i ko mihi, a e maeele ai ko houpo i ka maka'u ia'u nei ia Kuaikauakama ka hanai kino akua, a kino kanaka a Kuwahailo, au hoi i pane kikoo la mai la i ka mea au i ike ole ai, nana no oe e pepehi aku i kena la a make," wahi a Kuaikauakama ia Moanalihaikawaokele, a ia manawa pu nohoi oia i uhau iho ai, i kana pule wai-kaua. E kahea ana hoi i kona kahu hanai ia Kuwahailo, ame ko laua kini akua, a mano, a pukui akua no ke ku ana mai mamua o kona alo a pale aku i ka make, ka eha ame ka ikaika o Moanalihaikawaokele, a e lilo hoi o Moanalihaikawaokele i pio nana:

Ua ike ia na maka o Makalii E ala e Kaikoolani Hooiliia aku ke kaua Kauluwela ka uka o Opae-lolo E Ku–e E Kuwahailo i Kuaihelani Hoopaa i ke kahua mokomoko Ku ke koa ilaila E Kalau-ai-laau–e Wela ka maka o ke kaiaulu I ka ihe laumeki o Pololu E Moku-hoku–e Nahalia-lii-i-ke-kapu Ia olua hee ke kaua Nee aku kakou io mua He kaua na ka ihepa O Moe alii iluna Kukahi elua ka malama Eia ke kai hohonu Uhi paa pono i ka aina Ala ka nalu kua Ala ka nalu alo Keliikumoku papa-pa Na-kahu-ahi me Wewehi Na ulili mama i kuu alo Na puu palepale o mua Akea ke ala e hiki ai Loaa ka maka i ke kama O Wewehi o Malolokapu i kuu alo E Ha'iha'ilaau—e E hume— E hume i ka malo Hoopaa na piko i ka akau Hopu i ka laau palau Lawea mai ka pololu Na ihe laumeki i ka lima Kulia, makia i paa E Kuwahailo–e Kulia imua." I ka wa a Kuaikauakama i kena aku ai ia Moanalihaikawaokele e pahu mai i kana mau ihe laumeki i kona piko, a hahau ai oia i kana pule, oia no ka manawa i pahu mai ai o Moanalihaikawaokele i kana mau laau ihe, hele ka akau, awala ka hema, a ua like ka huila o na laau ihe a ua kaeaea nei o Kealohilani me ka owaka ana a ka uwila, a o ka hu ana a ka makani i kela ame keia

kikiao makani ikaika, ka puehu liilii o na mea apau e halawai aku ana me ia mamua o kona alahele. Eia nae, ua oni aku la no o Kuaikauakama imua o na maka ihe a Moanalihaikawaokele e hiolo makawalu iho ana maluna ona; me he oni ana ala na ka puhi ka pakelo i ka waha o ke alo. Iloko o nei wa i haawi ae ai o Kuaikauakama i kona mau poohiwi i wahi e pa ai na laau maka ihe a Moanalihaikawaokele. I ka pa ana mai a ka laau ihe a ke keiki o Kealohilani maluna o na poohiwi o Kuaikauakama, ua a ae la ke ahi, oia no oe o ka pohaku paea i kimo ia iho i ka haokila ka huila o ke ahi. Ma na wahi apau o ke kino o Kuaikauakama e pa mai ai i ka laau ihe a kona hoapaio, e lalapa ana ke ahi. A e ike pu ia aku ana nohoi ke kino o ua olali nei o Kuaihelani ma kahi i loaa pono mai la i ka maka o ka ihe laumeki a Moanalihaikawaokele i ka uliuli pu, me he pohaku pahoehoe eleele la, eia nae, aohe i kuonoono pono iho, ua hoohalike ia na laau maka ihe a Moanalihaikawaokele e haluku makawalu nei me he mau pua ke'a paani ala na kamalii ka pa iho no iluna o ke kino, a lele ana i kahi e. O keia mau pahuna ihe apau a ke kaeaea o Kealohilani e olohio nei, he wai auau wale ia no ia e ka hanai a Kuwahailo. Ma nei wahi i ike iho ai o Moanalihaikawaokele i ka paani wale ia no o kana mau pahuna laau ihe akamai loa apau e kona hoapaio, a ano komo iho la ke ano puanuanu maka'u iloko o kona houpo. Eia nae aole oia i hoomaha iki i ka onou alapine ana mai i kana mau laau ihe me kona manao kuhihewa oia kona mea e lanakila ai. Oiai hoi o Moanalihaikawaokele ame Kuaikauakama e kukupa'u ana i ko laua wai-kaua, e nana ae hoi kaua e ka makamaka heluhelu ia uka o ka wailele o Hiilawe. I kahi puaa hiwa e moe ana ma ke alo o ka hale o Hina, ka u'i polo hinano o Waipio, ua ala ae la oia a ku ana iluna. Okakala ae la kona mau hulu ma ka hono o kona a-i a kuku ana iluna me he kokala ooi ala no ke kala kumalolohia o ka moana. A ia wa pu nohoi i pii ae ai ke kino o ua wahi puaa nei i ke kiekie, a hele ae la nohoi i ka nui. O ka hele ia o ke kiekie o ua wahi puaa nei a haahaa kaupoku o ka hale o Hina ma, a nee

ae la kana loa ame ka nui a kau ma kela kapa ame keia kapa a ka muliwai o Hiilawe. Paa ka nuku o ke awawa o Waipio, a ua kohu kuahiwi ka moekahi o ka aina mai kekahi aoao a kahi aoao, i ka ke kupanaha o ka hana a nei wahi puaa hookalakupua. I kela wa a ua wahi puaa nei e ku ana me kona kino aiwaiwa, o ka manawa no ia i pa-e mai ai o kekahi leo me ka maopopo o na huaolelo: "O oe keia e ka puaa hiwa kauwa lae paa a Kuaikauakama, he keu no kou mahaoi o ka miki mua ana mai nei i keia wahi. Aole anei ou ike owau o Moanalihaikawaokele ka moo kino kupua aiwaiwa ma ka mana ame ka ikaika e hiki ole ai i kekahi mea mana kupua e ae ke ku mai a paio owau kona hoa hakaka; nolaila, i kii mai la au ia Hinaaiulunui i polo hinano milimili na'u, a i mea hoonani no kuu home iloko o Kealohilani. O ka'u e olelo aku nei ia oe, e hookaawale oe ia oe iho mai kona wahi aku e ka puaa huelo kahilihili i ka opu ka hoapaio e kani ai ka iwi o ka moo ili pakalua. He mea mu-ka oe na kuu waha, e nau okaoka liilii ia aku ai ou mau wahi iwi oolohaka piha momona o ko'u ai ka puu o ke keiki o Kealohilani." "Eia mai kau ai e kena moo ili alualu!" O ka wa no ia o ua puaa nei i hoohuli ae ai i kona elemu ma kahi o ka leo i pa-e mai ai, a ku ana ke ahua o na mea— He pala-hi puaa ka ua o Kona Hi ka pa, hi ka malau. Ke hoomaopopo iho la no paha oe e kuu makamaka heluhelu i ke kaona o nei mau huaolelo ano hoonalonalo a kou mea kakau moolelo i nanenane ae la? He au keia no ka naauao, a o ka hoopuka amaka maoli ana ae i ka olelo maopopo, he mea hoopaku'i loa ia a konakona i na noonoo pua kamaka-ha|a e kekahi poe, nolaila, nau no ia e ka hoa heluhelu e kuailo iho. "A pa ka hinano o Waipio—e! He ohua-a-like na puaa hiwa." "Kahaha!" i pi mai ai ka ihu o ke kino moo o Moanalihaikawaokele, a lole liilii ae la ka manaku makamaka hou o ka puaa, me ka hoomau ana mai nohoi i ke kamailio ana: "Kauwa make loa oe ia'u nei wahi puaa hana ino a ka hoonee nui wale." O ka wa no ia o ua moo nei i lele mai ai me

nee nei mawaena o kana hanai akua ame Moanalihaikawaokele, kana wahi puaa nohoi ame ka moo ilipaka-lua, a ua hoomau aku la oia me ka ikaika i ke ku ana i ka pule i kona mau aumakua i ka po. I nei wa e kupapa nei ka puaa me ka moo, he mea pono ia kaua e ka makamaka ke hoomaopopo iho, o kahi hapa no o ke kino lau manamana o Kuaikauakama ke uluhia ala i kahi puaa hiwa, e like no me ka kaua i ike ai ma ke kiekiena o Mauna Kea, i ka hakaka ana o ua wahi puaa hiwa nei me Mooinanea, e pani 'la i ka onohi o ka La. Hao mai la nohoi ka moo, manumanu ka ili o ka puaa; oehu aku la nohoi ka puaa weluwelu ka ili o ka moo. I ko laua kupapa ana, ua hoonaueueia na kumu pali e hoopuni ana ia Hiilawe. Ua hele ka hakaka ana a ka puaa me ka moo a hoea pono iloko o ke kiowai kapu o Hina; a no ia mea, ua pii ka ehu o ka wai iluna a lilo ae la i ohu ao keokeo, a oia ke "ao puaa" i olelo ia ai e kahiko. Aka, e ka makamaka heluhelu, e waiho kaua ma keia wahi i ke kamailio ana no ke kaua ana mawaena o puaa hiwa me ke kino moo o Moanalihaikawaokele e like me ia i hoikeia ae la; a e hoi ae kaua a nana ia Kuaikauakama me kona hoa paio pukonakona. Oi noke mai o Moanalihaikawaokele i ka pahu i na ihe laumeki ana maluna o Kuaikauakama a hiki i ka pau loa ana o kana mau laau ihe, koe ka laau palau; ia wa i pane aku ai o Kuaikauakama i ua hoa wai kaua nei ona: "Pau loa au mau laau maka oi ole, e Moanalihaikawaokele, a ke ku nei no o Kuaikauakama ka hanai a Kuwahailo, i ke alo pali o Hiilawe. Eia no oia ke ku nei i ka mawae o na pali alo lua o Waipio, aohe i pau ke aho i ka piina o Koa'ekea. Oia! noi hou ia i mau laau ihe nau i ou mau kino lau i "ma" ka hoa paio. He oku ana ae na ua Moanaliha-nei-i-ka-wao-kele i kona lima akau i luna i ke ala-muku, oia ka wa i oloio hou mai ai na maka ihe a paa i kona lima. (E hoomauia aku ana.)